Εκπαιδευτικός οδηγός για τη δημόσια συμμετοχή

Κάθε ενδιαφερόμενος έχει το δικαίωμα, ύστερα από γραπτή αίτησή του, να λαμβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων. Ως διοικητικά έγγραφα νοούνται όσα συντάσσονται από τις δημόσιες υπηρεσίες, όπως εκθέσεις, μελέτες, πρακτικά, στατιστικά στοιχεία, εγκύκλιες οδηγίες, απαντήσεις της Διοίκησης, γνωμοδοτήσεις και αποφάσεις.  Όποιος έχει ειδικό έννομο συμφέρον δικαιούται, ύστερα από γραπτή αίτησή του, να λαμβάνει γνώση των ιδιωτικών εγγράφων που φυλάσσονται στις δημόσιες υπηρεσίες και είναι σχετικά με υπόθεσή του, η οποία εκκρεμεί σε αυτές, ή έχει διεκπεραιωθεί από αυτές.

Όσον αφορά τις περιβαλλοντικές πληροφορίες ειδικότερα, η εθνική νομοθεσία προβλέπει ότι οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο έχει δικαίωμα  πρόσβασης σε αυτές που κατέχονται από τις δημόσιες αρχές ή για λογαριασμό των δημόσιων αρχών, χωρίς όμως να υποχρεούται να επικαλεσθεί έννομο συμφέρον. Το δικαίωμα ασκείται με επιτόπια μελέτη ή με τη χορήγηση φυσικού ή ηλεκτρονικού αντιγράφου, εκτός αν η αναπαραγωγή του μπορεί να βλάψει το πρωτότυπο. Παράλληλα, οι δημόσιες αρχές οργανώνουν τις περιβαλλοντικές πληροφορίες της αρμοδιότητάς τους τις οποίες κατέχουν, καθώς και αυτές που κατέχονται για λογαριασμό τους, με σκοπό την ενεργητική και συστηματική διάδοσή τους.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 5Α και 10 παρ. 3 Συντάγματος, άρθ. 5 Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας, άρθ. 1, 3, 44 και 48 π.δ. 28/2015 (Α’ 34), άρθ. 4 ν. 4727/2020 (Α’ 184), άρθ. 4 και 5 ν. 3422/2005 (Α’ 303) για την κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα.

Ως περιβαλλοντική πληροφορία νοείται οποιαδήποτε πληροφορία σε γραπτή, οπτική, ακουστική, ηλεκτρονική ή άλλη υλική μορφή, σχετικά με:

α) την κατάσταση των στοιχείων του περιβάλλοντος, όπως ο αέρας και η ατμόσφαιρα, το νερό, το έδαφος, το χώμα, τα τοπία και οι φυσικές τοποθεσίες, συμπεριλαμβανομένων των υδροβιότοπων, των παράκτιων και των θαλάσσιων περιοχών, η βιοποικιλότητα και τα στοιχεία της, συμπεριλαμβανομένων των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, και η αλληλεπίδραση μεταξύ των στοιχείων αυτών,

β) παράγοντες, όπως οι ουσίες, η ενέργεια, ο θόρυβος, οι ακτινοβολίες ή τα απόβλητα, συμπεριλαμβανομένων των ραδιενεργών αποβλήτων, οι εκπομπές, οι απορρίψεις και άλλες εκχύσεις στο περιβάλλον, που επηρεάζουν ή ενδέχεται να επηρεάσουν τα στοιχεία του περιβάλλοντος τα οποία αναφέρονται στην περίπτωση α),

γ) μέτρα (συμπεριλαμβανομένων των διοικητικών μέτρων), όπως οι πολιτικές, η νομοθεσία, τα σχέδια, τα προγράμματα, οι περιβαλλοντικές συμφωνίες και οι δραστηριότητες που επηρεάζουν ή ενδέχεται να επηρεάσουν τα στοιχεία και τους παράγοντες που αναφέρονται στις περιπτώσεις α’ και β’, καθώς και μέτρα ή δραστηριότητες που αποσκοπούν στην προστασία των ως άνω στοιχείων,

δ) εκθέσεις για την εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, 

ε) αναλύσεις κόστους ωφέλειας και άλλες οικονομικές αναλύσεις και παραδοχές χρησιμοποιούμενες στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων και των μέτρων που αναφέρονται στην περίπτωση γ) και,

στ) την κατάσταση της ανθρώπινης υγείας και ασφάλειας, συμπεριλαμβανομένης της ενδεχόμενης ρύπανσης της τροφικής αλυσίδας, τις συνθήκες της ανθρώπινης διαβίωσης, τις τοποθεσίες και τα οικοδομήματα πολιτισμικού ενδιαφέροντος στο μέτρο που επηρεάζονται ή ενδέχεται να επηρεασθούν από την κατάσταση των στοιχείων του περιβάλλοντος που αναφέρονται στην περίπτωση α’ ή, μέσω των στοιχείων αυτών, από τα θέματα που αναφέρονται στις περιπτώσεις β) και γ).

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 1 και 43 π.δ. 28/2015 (Α’ 34).

Το αίτημα θα πρέπει να είναι επαρκώς ορισμένο και σαφές, και ειδικότερα να περιλαμβάνει α) τα στοιχεία του αιτούντα, ο οποίος μπορεί να είναι νομικό ή φυσικό πρόσωπο (ονοματεπώνυμο/επωνυμία, διεύθυνση/έδρα, στοιχεία επικοινωνίας), β) την αρμόδια αρχή ή τις αρχές που απευθύνεται το αίτημα, γ) την ημερομηνία, τον τόπο και υπογραφή, δ) σαφή περιγραφή της αιτούμενης περιβαλλοντικής πληροφορίας, και ε) τον τύπο (έντυπη, ηλεκτρονική ή άλλη ειδικότερη μορφή π.χ. γεωχωρικά δεδομένα) που επιθυμεί να λάβει την πληροφορία ο αιτών. Η αναφορά του τρόπου που θα χρησιμοποιηθεί η περιβαλλοντική πληροφορία από τον αιτούντα δεν είναι υποχρεωτική.

Οι πολίτες μπορούν να αιτηθούν την πρόσβαση σε περιβαλλοντική πληροφορία προς τις αρμόδιες δημόσιες αρχές είτε προφορικά, είτε γραπτώς (έντυπη ή ηλεκτρονική μορφή). Προτιμητέο, ωστόσο, είναι να διατυπώνετε εγγράφως τα αιτήματα πρόσβασης σε περιβαλλοντική πληροφορία, ώστε να μπορείτε να παρακολουθείτε την πορεία τους λαμβάνοντας τον αριθμό πρωτοκόλλου της υπηρεσίας και τα στοιχεία του χειριστή του αιτήματος.

Ως δημόσια αρχή, νοείται: 

α) η Κυβέρνηση και τα Κυβερνητικά όργανα, οι δημόσιες υπηρεσίες, οι ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού και τα ν.π.δ.δ., συμπεριλαμβανομένων των δημόσιων συμβουλευτικών φορέων, σε εθνικό, περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο,

β) οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που εκτελεί δημόσια διοικητικά καθήκοντα δυνάμει του εθνικού δικαίου (Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου), συμπεριλαμβανομένων ειδικών αρμοδιοτήτων, δραστηριοτήτων ή υπηρεσιών σχετικών με το περιβάλλον και,

γ) οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που ασκεί καθήκοντα ή αρμοδιότητες δημόσιας αρχής ή παρέχει δημόσιες υπηρεσίες σχετικά με το περιβάλλον, υπό τον έλεγχο φορέα ή προσώπου που εμπίπτει στις περιπτώσεις α’ ή β’, εξαιρουμένων των οργάνων που ασκούν δικαστική ή νομοθετική εξουσία. 

H δημόσια αρχή προς την οποία υποβάλλεται η αίτηση χορηγεί στον αιτούντα απόδειξη παραλαβής, στην οποία περιλαμβάνεται ο οικείος αριθμός πρωτοκόλλου, η προθεσμία εντός της οποίας υφίσταται η υποχρέωση για παροχή πληροφοριών, καθώς και η επισήμανση της δυνατότητας άσκησης των δικαιωμάτων του σε περίπτωση που δεν ικανοποιηθεί το αίτημά του.

Βλ. τη σχετική διάταξη του άρθ. 43 π.δ. 28/2015 (Α’ 34).

Οι δημόσιες αρχές υποχρεούνται να απαντούν εγγράφως στις αιτήσεις και να παρέχουν τις απαιτούμενες πληροφορίες μέσα σε προθεσμία: 

α) είκοσι (20) ημερών από την ημερομηνία παραλαβής της σχετικής αίτησης, 

β) δύο (2) μηνών από την ημερομηνία παραλαβής της σχετικής αίτησης, εάν λόγω του όγκου  των αιτούμενων πληροφοριών, δεν καθίστανται δυνατή η τήρηση των είκοσι (20) ημερών. Στη δεύτερη περίπτωση η υπηρεσία οφείλει να ενημερώσει το ταχύτερο δυνατόν, και οπωσδήποτε πριν από την λήξη των είκοσι (20) ημερών καθώς και για τους λόγους που την υπαγορεύουν.

Σε περίπτωση που η αρχή που έχει διαβιβαστεί η αίτηση είναι αναρμόδια, θα πρέπει μέσα σε τρείς (3) ημέρες να διαβιβάσει την αίτηση στην αρμόδια αρχή και να το γνωστοποιήσει στον αιτούντα. Στην περίπτωση αυτή η προθεσμία εκκινεί από τότε που περιήλθε η αίτηση στην αρμόδια αρχή.

Βλ. τη σχετική διάταξη του άρθ. 44 π.δ. 28/2015 (Α’ 34).

Η αρμόδια αρχή προς την οποία υποβάλλεται η αίτηση έχει κατ’ εξαίρεση τη δυνατότητα απόρριψης της αίτησης σε περιπτώσεις που αναφέρονται περιοριστικά στη νομοθεσία, όπως -μεταξύ άλλων- όταν:

α) είναι εμφανώς παράλογη, ή αόριστη, ή αφορά ημιτελές υλικό. Στην περίπτωση αυτή οι υπάλληλοι οφείλουν να παρέχουν στον κατάλληλο βαθμό πληροφορίες, καθοδήγηση και συμβουλές προς τον αιτούντα.

β) η δημοσιοποίηση μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τον εμπιστευτικό χαρακτήρα Κυβερνητικών οργάνων, τις διεθνείς σχέσεις, την εθνική άμυνα τη δημόσια ασφάλεια, τη  λειτουργία της δικαιοσύνης, το εμπορικό και βιομηχανικό απόρρητο, τα δικαιώματα που απορρέουν από την πνευματική ιδιοκτησία, το απόρρητο της ιδιωτικής ζωής και το ιατρικό απόρρητο, προσωπικά δεδομένα τρίτου προσώπου εκτός και αν έχει συναινέσει στη δημοσιοποίηση τους, και την προστασία του περιβάλλοντος, και άλλες περιπτώσεις.

Ακόμα, όμως, και αν συντρέχει κάποια από τις εξαιρέσεις που προβλέπει η νομοθεσία, η δημόσια διοικητική αρχή δεν θα πρέπει να απορρίψει αυτόματα το αίτημα. Θα πρέπει να το αξιολογήσει και να χορηγήσει μερική πρόσβαση στον αιτούντα όταν είναι δυνατόν να διαχωρισθούν οι πληροφορίες που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής των εξαιρέσεων. Σε κάθε περίπτωση η απόφαση θα πρέπει να είναι περιέχει σαφή, ειδική και επαρκή αιτιολογία. 

Οι δημόσιες αρχές δεν μπορούν να προβαίνουν στην απόρριψη αιτήσεων που αφορούν πληροφορίες σχετικά με εκπομπές στο περιβάλλον.

Βλ. τη σχετική διάταξη των άρθ. 5 παρ. 3 και 5, άρθ. 16 επ. Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας και άρθ. 45 π.δ. 28/2015 (Α’ 34).

Η άρνηση παροχής της πληροφορίας θα πρέπει να κοινοποιείται στον αιτούντα εγγράφως, ή ηλεκτρονικά εντός της προθεσμίας, να αναφέρονται οι λόγοι της απόρριψης καθώς και η ένδικη προστασία που προβλέπεται. Σε περίπτωση που ο αιτών θεωρεί ότι η δημόσια αρχή αγνόησε την αίτησή του για παροχή πληροφοριών, λόγω παρέλευσης των προθεσμιών ή απέρριψε την αίτησή του αδικαιολόγητα ή απάντησε πλημμελώς δικαιούται να ασκήσει:

α) δικαίωμα αποζημίωσης, λόγω υπέρβασης των προθεσμιών ενώπιον των κατά νόμον αρμόδιων οργάνων ή ενώπιον του αρμοδίου δικαστηρίου σύμφωνα με τις περί αστικής ευθύνης διατάξεις,

β) ενδικοφανή προσφυγή ενώπιον των κατά νόμον αρμόδιων οργάνων, για την τροποποίηση ή επανεξέταση των πράξεων ή παραλείψεων της δημόσιας αρχής. Η ενδικοφανής προσφυγή ασκείται μέσα σε προθεσμία τριάντα (30) ημερών από την κοινοποίηση στον αιτούντα της απάντησης της δημόσιας αρχής, ή από την ημερομηνία παρέλευσης των προθεσμιών (έμμεση/σιωπηρή απόρριψη). Η απόφαση του αρμόδιου οργάνου επί της ενδικοφανούς προσφυγής γνωστοποιείται στον προσφεύγοντα μέσα σε προθεσμία σαράντα πέντε (45) ημερών από την άσκησή της.  

γ) κατά της απόφασης του αρμόδιου οργάνου επί της ενδικοφανούς προσφυγής, ο ενδιαφερόμενος έχει το δικαίωμα να ασκήσει προσφυγή ουσίας ενώπιον του αρμόδιου Τριμελούς Διοικητικού Πρωτοδικείου. Στην περίπτωση που παρέλθει άπρακτη η προθεσμία των σαράντα πέντε (45) ημερών (χωρίς απόφαση επί της ενδικοφανούς προσφυγής) τότε η προσφυγή ουσίας μπορεί να ασκηθεί ενώπιον του Τριμελούς Διοικητικού Δικαστηρίου κατά της απόρριψης της αρχικής αίτησης. 

Οι αποφάσεις των δικαστηρίων είναι δεσμευτικές για τη δημόσια αρχή που κατέχει την πληροφορία, με την έννοια ότι η εν λόγω αρχή υποχρεούται στην εφαρμογή των ως άνω αποφάσεων σχετικά με την παροχή της αιτηθείσας πληροφορίας την οποία ρητά ή σιωπηρά είχε αρχικά απορρίψει.

Επίσης, σε περίπτωση που η δημόσια αρχή απορρίψει είτε ρητά, είτε σιωπηρά το αίτημα, ο αιτών μπορεί να απευθυνθεί στην ανεξάρτητη αρχή “ο Συνήγορος του Πολίτη”, ως διαμεσολαβητή μεταξύ της δημόσιας διοίκησης και των διοικουμένων.

Τέλος, ο εισαγγελέας πρωτοδικών μπορεί να παραγγέλλει στις υπηρεσίες του δημοσίου, των ν.π.δ.δ. και των λοιπών φορέων γενικής κυβέρνησης, καθώς και στις επιχειρήσεις του ευρύτερου δημόσιου τομέα, αν έχει προηγηθεί αποδεδειγμένη με έγγραφα άρνηση παράδοσης ή χορήγησής τους, να παραδώσουν έγγραφα ή να χορηγήσουν αντίγραφά τους, όταν το ζητήσουν νομικά ή φυσικά πρόσωπα που έχουν δικαίωμα ή έννομο συμφέρον, εκτός αν πρόκειται για διπλωματικό ή στρατιωτικό μυστικό που ανάγεται στην ασφάλεια του κράτους ή μυστικό που σχετίζεται με το λειτούργημα ή το επάγγελμά τους.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 20, άρθ. 101Α, άρθ. 103 παρ. 9 Συντάγματος, άρθ. 24 επ. Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας, άρθ. 47 π.δ. 28/2015 (Α’ 34), άρθ. 227 και 238 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει, άρθ. 29 παρ. 4 ν. 4938/2022 (Α’ 109).

Οι πολίτες δύνανται να συμμετέχουν τόσο στη διαμόρφωση και λήψη αποφάσεων που αφορούν τα περιβαλλοντικά θέματα, όσο και στην παρακολούθηση της εφαρμογής των αποφάσεων αυτών (βλ. παρακάτω Πώς μπορώ να αναφέρω κάποια παραβίαση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας). Η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά αποτελεί θεμέλιο λίθο του κράτους δικαίου και χαρακτηριστικό μίας δημόσιας διοίκησης που λειτουργεί βάσει των αρχών της διαφάνειας και της λογοδοσίας.

Για να μπορούν να ασκούν οι πολίτες απρόσκοπτα το δικαίωμά τους αυτό, το εθνικό δίκαιο, το δίκαιο της ΕΕ και το διεθνές δίκαιο που δεσμεύει τη χώρα μας, παρέχουν το νομικό πλαίσιο για την προστασία των ατόμων αναλαμβάνουν ενεργό δράση και συμμετέχουν στα κοινά.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 2, 5 και 25 Συντάγματος, άρθ. 19 και 57 επ. ν. 4622/2019 (Α’ 133), όπως ισχύει, άρθ. 6 και 11 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθ. 3 παρ. 4, 8 και 9 ν. 3422/2005 (Α’ 303) για την κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα.

Το εθνικό δίκαιο προβλέπει ότι «[η] αρχή της διαφάνειας και της λογοδοσίας έχει την έννοια ότι η λειτουργία της Κεντρικής Δημόσιας Διοίκησης οφείλει να προβλέπει διαδικασίες διαβούλευσης κατά τον σχεδιασμό δημοσίων πολιτικών και να λαμβάνει υπόψη τα πορίσματά της, να καθιστά σαφείς το ρόλο και την ευθύνη των λειτουργών της, να κάνει χρήση ποιοτικών πληροφοριών και δεδομένων για τη λήψη των αποφάσεων και να καθιστά προσβάσιμες τις πληροφορίες αυτές στην κοινωνία, με την επιφύλαξη τυχόν απορρήτου ή προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα» (άρθ. 19 παρ. 3 ν. 4622/2019, Α’ 133).

Οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν κατά το στάδιο κατάρτισης και αξιολόγησης της εφαρμογής νόμων, κανονιστικών διαταγμάτων και πολιτικών, υποβάλλοντας τις προτάσεις τους σε κατάλληλους διαδικτυακούς τόπους (ή μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου όπως απαντάται σε ορισμένες περιπτώσεις). Βασικά συστατικά για μία ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασίες αυτές αποτελούν -μεταξύ άλλων- η έγκαιρη και πρόσφορη ενημέρωση των πολιτών σχετικά με τα κείμενα που έχουν τεθεί σε δημόσια διαβούλευση και τη διαδικασία που θα ακολουθηθεί, η παροχή επαρκών συνοδευτικών πληροφοριών (βλ. αιτιολογική έκθεση και Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης) και επαρκούς χρόνου υποβολής προτάσεων (καταρχήν προβλέπεται διαβούλευση διάρκειας δύο εβδομάδων επί νομοσχεδίων, με δυνατότητα σύντμησης ή παράτασης της προθεσμίας για μία εβδομάδα), και απάντηση της αρμόδιας αρχής για τη διαβούλευση επί των σχολίων που κατατέθηκαν, άλλως ενημέρωση των πολιτών για τον τρόπο που ελήφθησαν υπόψη τα σχόλια (βλ. έκθεση διαβούλευσης). Στην πράξη, ωστόσο, δεν ακολουθούνται πάντα οι ως άνω αρχές, καθιστώντας με αυτό τον τρόπο δυσχερή, αν όχι αδύνατη τη συμμετοχή των πολιτών.

Ο κεντρικό ιστότοπος διαδικτυακών δημόσιων διαβουλεύσεων επί σχεδίων νόμων, κανονιστικών διαταγμάτων και πολιτικών είναι το opengov.gr, όπου οι πολίτες μπορούν να ενημερώνονται για τις τρέχουσες διαβουλεύσεις ανά επισπεύδον υπουργείο, να μελετούν τα προτεινόμενα σχέδια νομικών κειμένων και την Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης, και να υποβάλουν τα σχόλιά τους κατ’ άρθρο. Τα σχόλια όλων των προσώπων και φορέων που συμμετέχουν στη διαβούλευση είναι ορατά σε όλους. Η δημόσια πρόσβαση στα σχόλια όλων των συμμετεχόντων είναι ιδιαίτερα σημαντική, αφενός για λόγους διαφάνειας και λογοδοσίας, αλλά και για να μπορούν ακόμη και οι πολίτες που δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με το αντικείμενο της διαβούλευσης να αντιληφθούν το διακύβευμα των προτεινόμενων διατάξεων, μέσα από τα σχόλια των επαγγελματικών, επιστημονικών και λοιπών φορέων της κοινωνίας των πολιτών.

Για να είναι ενημερωμένη και τεκμηριωμένη η συμμετοχή σας, δέον είναι να μελετάτε επίσης τα συνοδευτικά έγγραφα (Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης), τυχόν σχετικά έγγραφα της διοίκησης (με αναζήτηση στην ιστοσελίδα ΔΙΑΥΓΕΙΑ) και την ισχύουσα νομοθεσία. Η εθνική περιβαλλοντική νομοθεσία αποτελεί κατά κύριο λόγο προϊόν ενσωμάτωσης της αντίστοιχης νομοθεσίας της ΕΕ, ώστε είναι εξαιρετικά χρήσιμο να συμβουλεύεστε την πρωτότυπη νομοθεσία της ΕΕ και τα σχετικά κατευθυντήρια κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (βλ. εδώ).

Εκτός από τον κεντρικό ιστότοπο διαδικτυακών δημόσιων διαβουλεύσεων τα υπουργεία τηρούν συνήθως ειδική ιστοσελίδα φιλοξενίας δημοσίων διαβουλεύσεων, όπως είναι για παράδειγμα αυτή του ΥΠΕΝ, του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ή του υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, ενώ ειδικές διαδικασίες δημόσιων διαβουλεύσεων διεξάγονται σε ειδικούς ιστοτόπους, όπως είναι για παράδειγμα η δημόσια διαβούλευση επί των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμών (βλ. εδώ).

Τέλος, με την ολοκλήρωση της διαδικασίας δημόσιας διαβούλευσης επί νομοσχεδίου, ακολουθεί η κατάθεση στη Βουλή του κειμένου όπως διαμορφώθηκε μετά τη λήψη υπόψη των υποβληθέντων σχολίων. Ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει στο στάδιο αυτό η διαδικασία της ακρόασης εξωκοινοβουλευτικών φορέων ενώπιον επιτροπών της Βουλής (άρθ. 38 του Κανονισμού της Βουλής).

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 73 επ. Συντάγματος, άρθ. 19, 26, 27, 38, 61 επ. ν. 4622/2019 (Α’ 133), όπως ισχύει, άρθ. 7 ν. 3422/2005 (Α’ 303) για την κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα.

Σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο, το δίκαιο της ΕΕ και το διεθνές δίκαιο που δεσμεύει τη χώρα μας, σχέδια και προγράμματα που ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον υπάγονται σε διαδικασία στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίμησης, με σκοπό την επίτευξη ενός υψηλού επιπέδου προστασίας του περιβάλλοντος και την ενσωμάτωση περιβαλλοντικών ζητημάτων στην προετοιμασία τους. 

Η Στρατηγική Περιβαλλοντική Εκτίμηση (Σ.Π.Ε.) πραγματοποιείται πριν από την έγκριση ενός σχεδίου ή προγράμματος, ή την έναρξη της σχετικής νομοθετικής διαδικασίας (στις περιπτώσεις που εγκρίνεται με νόμο) για σχέδια ή προγράμματα εθνικού, περιφερειακού, νομαρχιακού ή τοπικού χαρακτήρα τα οποία ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον και ειδικότερα:

α) για τα σχέδια και προγράμματα που εκπονούνται για έναν ή περισσότερους από τους τομείς γεωργίας, δασοπονίας, αλιείας, ενέργειας, βιομηχανίας, μεταφορών, διαχείρισης αποβλήτων, διαχείρισης υδάτινων πόρων, τηλεπικοινωνιών, τουρισμού, πολεοδομικού ή χωροταξικού σχεδιασμού ή χρήσης γης και τα οποία καθορίζουν το πλαίσιο για μελλοντικές άδειες έργων και δραστηριοτήτων που υπάγονται σε διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης (βλ. παραπάνω Δημόσια διαβούλευση για την περιβαλλοντική αδειοδότηση έργων),

β) για όλα τα σχέδια και προγράμματα τα οποία στο σύνολό τους ή εν μέρει υλοποιούνται σε περιοχές του εθνικού σκέλους του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000 και τα οποία ενδέχεται να τις επηρεάσουν σημαντικά, κατά το στάδιο κατασκευής και λειτουργίας τους. Εξαίρεση προβλέπεται για τα π.δ. χαρακτηρισμού περιοχών και καθορισμού ζωνών προστασίας δραστηριοτήτων και χρήσεων γης των προστατευόμενων περιοχών του άρθρου 6 του ν. 3937/2011 (Α’ 60), όπως ισχύει. 

Η διαδικασία της στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίμησης συνίσταται στο στάδιο του περιβαλλοντικού προελέγχου και της εκπόνησης περιβαλλοντικής μελέτης (Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων), η οποία τελευταία υπόκειται σε διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης. Οι αρχές που διεξάγουν τη διαβούλευση οφείλουν να παρέχουν στο κοινό έγκαιρη και πραγματική ευκαιρία, εντός εύλογων χρονικών περιθωρίων, να εκφράσουν τη γνώμη τους επί του προκαταρκτικού σχεδίου ή προγράµµατος και της περιβαλλοντικής µμελέτης που το συνοδεύει πριν το σχέδιο ή το πρόγραµµα εγκριθεί ή αρχίσει η σχετική νομοθετική διαδικασία.

Παραδείγματα σχεδίων και προγραμμάτων που υπόκεινται σε διαδικασία στρατηγικής περιβαλλοντικής εκτίμησης και σε διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης αποτελούν τα Σχέδια Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμών, τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας, τα Περιφερειακά Σχέδια Διαχείρισης Αποβλήτων (διαβουλεύσεις διεξάγονται στις ιστοσελίδες των οικείων περιφερειών) και τα εργαλεία χωρικού σχεδιασμού (π.χ. Ειδικά και Περιφερειακά Χωροταξικά Πλαίσια, Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια κ.λπ.).

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 7 ν. 3422/2005 (Α’ 303) για την κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα, των άρθ. άρθ. 2 περ. α), 3, 5, 6 και 7 οδηγίας 2001/42/ΕΚ σχετικά µε την εκτίµηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισµένων σχεδίων και προγραµµάτων, κ.υ.α. υπ’ αριθμ. ΥΠΕΧΩΔΕ/ΕΥΠΕ/οικ. 107017/200 (Β’ 1225) για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2001/42//ΕΚ “σχετικά με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων και προγραμμάτων” του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Ιουνίου 2001, όπως ισχύει.

Σύμφωνα με το άρθ. 102 του Συντάγματος, η διοίκηση των τοπικών υποθέσεων ανήκει στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης α’ και β’ βαθμού, υπέρ των οποίων συντρέχει τεκμήριο αρμοδιότητας για τη διοίκηση των τοπικών υποθέσεων. Τα τοπικά ζητήματα, αρμοδιότητας των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, επηρεάζουν άμεσα την κοινωνική ζωή και δράση των πολιτών, όπως είναι για παράδειγμα η διαχείριση των στερεών αποβλήτων, των χώρων πρασίνου, ή των πολεοδομικών παραβάσεων.

Οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να αναλαμβάνουν ενεργό δράση στις τοπικές υποθέσεις συμμετέχοντας σε περισσότερες διαδικασίες πληροφόρησης, διαμόρφωσης και λήψης αποφάσεων για περιβαλλοντικά θέματα όπως είναι για παράδειγμα οι συνεδριάσεις των δημοτικών συμβουλίων και των συμβουλίων της κοινότητας (άρθ. 67 και 88 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει), οι συνελεύσεις κατοίκων κοινότητας (άρθ. 85 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει), οι δημοτικές επιτροπές διαβούλευσης (άρθ. 76 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει). Ενώ σε περιφερειακό επίπεδο δύνανται να συμμετέχουν σε συνεδριάσεις των περιφερειακών συμβουλίων (άρθ. 167 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει) και στην περιφερειακή επιτροπή διαβούλευσης (άρθ. 178 ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει).  

Σύμφωνα με το άρθ. 24 του Συντάγματος η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, το οποίο οφείλει να λαμβάνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αειφορίας. Ειδικά για την προστασία των δασών και δασικών εκτάσεων το Κράτος υποχρεούται να συντάξει δασολόγιο, απαραίτητη προϋπόθεση για τη σύνταξη του οποίου αποτελεί η κατάρτιση και κύρωση δασικών χαρτών για το σύνολο της χώρας. Η ολοκλήρωση του δασολογίου εξυπηρετεί όχι μόνο την προστασία του πολύτιμου δασικού πλούτου, αλλά και της ιδιοκτησίας, και δημιουργεί ασφάλεια δικαίου για την ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων. 

Ο ν. 3889/2010 (Α’ 182), όπως ισχύει, προβλέπει στα άρθ. 13 επ. μία ολοκληρωμένη διαδικασία κατάρτισης, θεώρησης, ανάρτησης και κύρωσης των δασικών χαρτών, το περιεχόμενο των οποίων πρόκειται να αξιοποιηθεί για την κατάρτιση του δασολογίου. Οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη διαδικασία αυτή, μέσω του συστήματος υποβολής αντιρρήσεων που προβλέπει το άρθ. 15 του ως άνω νόμου, κατά των αναρτηθέντων δασικών χαρτών, πρόκειται για ειδική διαδικασία συμμετοχής κατά το στάδιο διαμόρφωσης και πριν την οριστικοποίηση της διοικητικής πράξης (απόφαση κύρωσης) που εκδίδει ο Συντονιστής της οικείας Αποκεντρωμένης Διοίκησης.  

Μπορείτε να δείτε εδώ τους αναρτηθέντες και κυρωθέντες δασικούς χάρτες.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 3 ν. 3208/2003 (Α’ 303), όπως ισχύει, άρθ. 13 και 14 ν. 998/1979 (Α’ 289), όπως ισχύει, και άρθ. 13-20 ν. 3889/2010 (Α’ 182), όπως ισχύει.

Η νομοθετική πρωτοβουλία ανήκει καταρχήν στη Βουλή και την Κυβέρνηση. Με την τελευταία, όμως, αναθεώρηση του Συντάγματος προβλέφθηκε η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία με τη συγκέντρωση 500.000 υπογραφών πολιτών που έχουν δικαίωμα ψήφου. Οι πολίτες δύνανται να καταθέτουν έως δύο προτάσεις νόμων (εκτός των θεμάτων που άπτονται δημοσιονομικών θεμάτων, εξωτερικής πολιτικής, και εθνικής άμυνας) στη Βουλή, ανά κοινοβουλευτική περίοδο, οι οποίες με απόφαση του Προέδρου της Βουλής παραπέμπονται στην οικεία κοινοβουλευτική επιτροπή προς επεξεργασία και εν συνεχεία εισάγονται υποχρεωτικά προς συζήτηση και ψήφιση στην Ολομέλεια του Κοινοβουλευτικού Σώματος. Μέχρι σήμερα, δεν έχει εκδοθεί ο εκτελεστικός νόμος που προβλέπει το Σύνταγμα που θα ορίζει τους όρους και προϋποθέσεις εφαρμογής της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας.

Βλ. τη σχετική διάταξη του άρθ. 73 παρ. 6 Συντάγματος.

Η αύξηση της συμμετοχής των πολιτών και των ενδιαφερόμενων μερών στη νομοθετική διαδικασία και τη χάραξη των πολιτικών αποτελεί στόχο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη βελτίωση της νομοθεσίας. Υπάρχουν πολλές ευκαιρίες για να συμβάλετε στην εξέλιξη της νομοθεσίας της ΕΕ· από τη φάση των προπαρασκευαστικών εργασιών, και την υποβολή νέων νομοθετικών προτάσεων, μέχρι και την αξιολόγηση και έλεγχο καταλληλότητας της ισχύουσας νομοθεσίας (διαδικασία Fitness check). 

Στόχος της δημόσιας διαβούλευσης (ή του μηχανισμού καταγραφής παρατηρήσεων) είναι να συγκεντρωθούν οι απόψεις των πολιτών και των ενδιαφερόμενων μερών, τους οποίους αφορά ένα συγκεκριμένο θέμα. Η εθνική νομοθεσία και οι πολιτικές για το περιβάλλον στηρίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην αντίστοιχη νομοθεσία και πολιτικές της ΕΕ, ώστε είναι πολύ σημαντικό να συμμετέχετε στη διαμόρφωση των κειμένων αυτών σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Μέσω των διαδικασιών μπορείτε να διατυπώσετε τις απόψεις σας σχετικά με το πεδίο εφαρμογής, τις προτεραιότητες και την προστιθέμενη αξία της δράσης της ΕΕ όσον αφορά νέες πρωτοβουλίες, ή την αξιολόγηση υφιστάμενων πολιτικών και νομοθετικών πράξεων. Συμμετέχοντας σε δημόσιες διαβουλεύσεις και διάφορους μηχανισμούς υποβολής παρατηρήσεων έχετε τη δυνατότητα να συμβουλευτείτε τα σχετικά έγγραφα, καθώς και τις απαντήσεις και τις παρατηρήσεις των λοιπών ενδιαφερόμενων μερών που δημοσιεύονται.

Η συμβολή σας μπορεί να είναι είτε επώνυμη, είτε ανώνυμη. Μπορείτε να ενημερώνεστε από εδώ για τις τρέχουσες, ολοκληρωθείσες και μελλοντικές δημόσιες διαβουλεύσεις της ΕΕ. Για να λαμβάνετε ενημερώσεις σχετικά με τις δημόσιες διαβουλεύσεις για τις θεματικές που σας ενδιαφέρουν βλ. περισσότερα εδώ. 

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 5 και 11. περ. 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, και την Ανακοίνωση της ΕΕ με θέμα Βελτίωση της νομοθεσίας: συνένωση δυνάμεων για τη θέσπιση καλύτερων νόμων (COM(2021)219 final/29.4.2021).   

Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (European Citizens Initiative) αποτελεί εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο που επιτρέπει στους πολίτες να ζητούν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει νομοθεσία ή άλλα μέτρα σε τομείς που εμπίπτουν στην αρμοδιότητά της, όπως είναι μεταξύ άλλων το περιβάλλον, η προστασία των καταναλωτών, η γεωργία, η αλιεία, η ενέργεια, οι μεταφορές ή το εμπόριο.

Για να ξεκινήσει μια πρωτοβουλία, χρειάζονται επτά (7) πολίτες της ΕΕ, από επτά (7) διαφορετικά κράτη μέλη, με δικαίωμα εκλογικής ψήφου. Έχετε στη διάθεσή σας ένα έτος για τη συγκέντρωση τουλάχιστον 1 εκ. υπογραφών (με ελάχιστο όριο υπογραφών ανά κράτος). Στη συνέχεια και εντός τριών (3) μηνών από την υποβολή της Πρωτοβουλίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίζει για τις ενέργειες στις οποίες προτίθεται να προβεί απαντώντας επίσημα με Ανακοίνωση.

Παράδειγμα επιτυχημένης Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών αποτελεί η πρωτοβουλία με τίτλο “Η ύδρευση και η αποχέτευση είναι ανθρώπινο δικαίωμα! Το νερό είναι δημόσιο αγαθό, όχι εμπόρευμα!”. Μετά την ολοκλήρωση της πρωτοβουλίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αξιολόγησε την καταλληλότητα της οδηγίας 98/83/ΕΚ σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης και εισήγαγε βελτιώσεις αναδιατυπώνοντας την οδηγία (οδηγία (ΕΕ) 2020/2184). Κριτική, ωστόσο, ασκείται ως προς το ότι δεν θεσπίστηκε ρητά στην αναδιατύπωση το δικαίωμα καθολικής και ισότιμης πρόσβασης όλων σε καθαρό και οικονομικά προσιτό πόσιμο νερό έως το 2030 και η υποχρέωση των κρατών μελών να θέσουν σε εφαρμογή σχετικά σχέδια δράσης.

Μπορείτε να ενημερώνεστε από εδώ για τις Ευρωπαϊκές Πρωτοβουλίες Πολιτών.  

Βλ. τις σχετικές διατάξεις του άρθ. 11 παρ. 4 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, του άρθ. 24 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τον Κανονισμό (ΕΕ) 2019/788 σχετικά με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (για τις πρωτοβουλίες που καταχωρήθηκαν από την 1η Ιανουαρίου 2020 και εφεξής).

Ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής είναι ένας ανεξάρτητος και αμερόληπτος οργανισμός στον οποίο λογοδοτούν τα θεσμικά όργανα και οι οργανισμοί της ΕΕ και ο οποίος προωθεί τη χρηστή διοίκηση. Ο Διαμεσολαβητής βοηθά πολίτες, επιχειρήσεις και οργανισμούς που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τη διοίκηση της ΕΕ, εξετάζοντας αναφορές σχετικά με περιπτώσεις κακοδιοίκησης από την πλευρά των θεσμικών οργάνων και των οργανισμών της ΕΕ, ενώ διερευνά με δική του πρωτοβουλία και ευρύτερα συστημικά ζητήματα.

Στόχος του θεσμού είναι να βελτιώσει την προστασία των πολιτών και των φυσικών ή νομικών προσώπων που κατοικούν ή έχουν την καταστατική έδρα τους σε κράτος μέλος σε σχέση με τις παραπάνω και ως εκ τούτου να ενισχύσει, τη διαφάνεια και τη δημοκρατική λογοδοσία στη λήψη αποφάσεων και τη διοίκηση των θεσμικών οργάνων της ΕΕ.

Μπορείτε να υποβάλετε αναφορά στον Ευρωπαίο Διαμεσολαβητή είτε ηλεκτρονικά (βλ. εδώ), είτε μέσω ταχυδρομείου.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 20 παρ. 2 περίπτ. δ’, 24 και 228 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθ. 43 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του Κανονισμού (ΕΕ) 2021/1163 για τη θέσπιση του καθεστώτος του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή και τους γενικούς όρους άσκησης των καθηκόντων του (καθεστώς του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή).

Ως πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή κάτοικος κράτους μέλους μπορείτε ατομικά ή από κοινού με άλλους, να υποβάλετε αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για θέμα που εμπίπτει στους τομείς δραστηριότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε αφορά άμεσα. Οποιαδήποτε επιχείρηση, οργανισμός ή φορέας με έδρα την Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί επίσης να ασκήσει το δικαίωμα αναφοράς, το οποίο εγγυώνται οι Συνθήκες της ΕΕ.

Οι αναφορές μπορεί να έχουν τη μορφή παραπόνου, αιτήματος ή παρατήρησης σχετικά με την εφαρμογή της νομοθεσίας της ΕΕ, ή έκκλησης προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για την υιοθέτηση συγκεκριμένης θέσης σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα. 

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως αποδέκτης των αναφορών έχει την ευθύνη να διασφαλίζει ότι οι ανησυχίες των πολιτών που εκφράζονται λαμβάνονται πλήρως υπόψη στην ΕΕ. Η Επιτροπή Αναφορών εξετάζει τις αναφορές και συντονίζει τις περαιτέρω ενέργειες του θεσμικού οργάνου. Τα ζητήματα που εγείρονται στις αναφορές αντιμετωπίζονται και επιλύονται με διερευνητικές επισκέψεις, δημόσιες ακροάσεις, διοργάνωση εργαστηρίων, ανάθεση μελετών κ.λπ. 

Μπορείτε να υποβάλετε αναφορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είτε ηλεκτρονικά (βλ. εδώ), είτε μέσω ταχυδρομείου.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις του άρθ. 227 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του άρθ. 44 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι θεσμικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης που προάγει το κοινό συμφέρον της ΕΕ και αναλαμβάνει τις κατάλληλες πρωτοβουλίες για αυτό. Είναι επίσης αρμόδια για την επίβλεψη της εφαρμογής του δικαίου της ΕΕ. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για κάθε μέτρο (νομοθετική, κανονιστική ή διοικητική πράξη), απουσία μέτρου ή πρακτική δημόσιων αρχών κράτους μέλους της ΕΕ που, κατά την άποψή σας, παραβιάζει την ενωσιακή νομοθεσία, αφού όμως πρώτα έχετε εξαντλήσει τα εγχώρια ένδικα μέσα. Όπως ορίζουν οι Συνθήκες της ΕΕ, οι δημόσιες αρχές και τα εθνικά δικαστήρια έχουν την κύρια ευθύνη για την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου, οπότε οι πολίτες κρατών μελών της ΕΕ θα πρέπει πρώτα να απευθυνθούν στα εθνικά δικαστήρια.

Μπορείτε να υποβάλετε καταγγελία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή είτε ηλεκτρονικά (βλ. εδώ), είτε μέσω ταχυδρομείου. Η καταγγελία μπορεί να γίνει είτε συμπληρώνοντας τη σχετική φόρμα, είτε αποστέλλοντας επιστολή που θα περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες που εμπεριέχονται στη φόρμα.

Περισσότερες εθνικές περιβαλλοντικές οργανώσεις παρακολουθούν την εφαρμογή του περιβαλλοντικού δικαίου στην Ελλάδα και απευθύνονται σχετικά στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, όπως για παράδειγμα με την κοινή επιστολή 13 περιβαλλοντικών οργανώσεων προς τον ευρωπαίο Επίτροπο Περιβάλλοντος, Ωκεανών και Αλιείας, Βιργίνιους Σινκεβίτσιους, για να καταγγείλουν μία σειρά από παραβάσεις του δικαίου της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με την ψήφιση του άρθ. 218 του ν. 4782/2021 (Α΄36) (βλ. εδώ). 

Βλ. τις σχετικές διατάξεις του άρθ. 17 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και άρθ. 24 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το δικαίωμα των πολιτών να αναφέρονται στις δημόσιες αρχές είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο στην Ελλάδα και αποτελεί θεμελιώδη αρχή του κράτους δικαίου. H προστασία του φυσικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Στην εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία προβλέπεται πλήθος διατάξεων, νόμων και διεθνών συμβάσεων, βάσει των οποίων ο κάθε πολίτης μπορεί να υπεραμύνεται του δικαιώματός του περί της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Η παραβίαση του ισχύοντος νομικού πλαισίου μπορεί να επισύρει διοικητικές (π.χ. έκδοση πλάνου διορθωτικών ενεργειών, επιβολή διοικητικού προστίμου, προσωρινή ή οριστική διακοπή λειτουργίας επιχείρησης που παραβιάζει τους περιβαλλοντικούς όρους της), αστικές και ποινικές κυρώσεις (βλ. άρθ. 28-30 ν. 1650/1986).  

Σε περίπτωση που αντιληφθείτε κάποιο περιστατικό υποβάθμισης του περιβάλλοντος κατά παράβαση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας μπορείτε να το αναφέρετε στις αρμόδιες διοικητικές αρχές, ή να υποβάλετε μηνυτήρια αναφορά στην αρμόδια εισαγγελία επί διαπίστωσης αξιόποινης πράξης της ειδικής ποινικής νομοθεσίας (π.χ. εμπρησμός σε δάση άρθ. 265 Ποινικού Κώδικα). 

Η έκδοση (ή παράλειψη έκδοσης) μιας διοικητικής πράξης μπορεί επίσης να προκαλέσει υποβάθμιση του περιβάλλοντος, κατά παράβαση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας (π.χ. εκτέλεση έργων εντός του αιγιαλού και της παραλίας δίχως λήψη προηγούμενης άδειας με βάση το ν. 2971/2001 (Α’ 285), όπως ισχύει). Οι πολίτες δύνανται να αιτηθούν στη διοίκηση να ανακαλέσει την απόφαση έκδοσης (ή την παράλειψη έκδοσης) διοικητικής πράξης απευθυνόμενοι στο όργανο που είναι αρμόδιο για την έκδοση της πράξης, ή και να απευθυνθούν στο ιεραρχικά ανώτερο όργανο ζητώντας να ακυρώσει τη διοικητική πράξη ή παράλειψη που εκδόθηκε. Τα όπλα αυτά στα χέρια των πολιτών είναι τα ένδικα βοηθήματα που σχετίζονται με την εκτελεστική λειτουργία και αντιδιαστέλλονται προς τα ένδικα μέσα που σχετίζονται με τη δικαστική λειτουργία (δικαίωμα πρόσβασης στη δικαιοσύνη).

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 10 και 24 Συντάγματος, άρθ. 2-4 και 24 επ. Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας, άρθ. 9 παρ. 3-5 ν. 3422/2005 (Α’ 303) για την κύρωση της Σύμβασης για την πρόσβαση σε πληροφορίες, τη συμμετοχή του κοινού στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη για περιβαλλοντικά θέματα.

Οι πολίτες μπορούν να υποβάλουν αναφορά στις αρμόδιες αρχές για κάθε πράξη ή παράλειψη (διοικητική πράξη ή υλική ενέργεια) που παραβιάζει το σχετικό εθνικό δίκαιο, το δίκαιο της ΕΕ ή το διεθνές δίκαιο που δεσμεύει τη χώρα μας, και είτε θέτει σε κίνδυνο τα στοιχεία του φυσικού, πολιτιστικού ή αστικού περιβάλλοντος, είτε οδηγεί σε περιβαλλοντικές καταστροφές, περιβαλλοντική ζημία και ρύπανση, δίχως επίκληση ειδικού εννόμου συμφέροντος. Ειδικότερα, παραδείγματα περιβαλλοντικών παραβάσεων αποτελούν ενδεικτικά η πρόκληση πυρκαγιάς, η πρόκληση ρύπανσης των υδάτων, η αλλαγή της χρήσης των δασών και δασικών εκτάσεων, η αυθαίρετη κοπή δέντρων στον αστικό ιστό, η εγκατάσταση και λειτουργία ξενοδοχείου σε περιοχή εκτός σχεδίου πόλεως και εκτός ορίων οικισμού δίχως περιβαλλοντική αδειοδότηση κ.λπ.

Η άσκηση, όμως, των ενδίκων βοηθημάτων που σχετίζονται με την εκτελεστική λειτουργία (π.χ. αίτηση θεραπείας ή διοικητική προσφυγή) υπάγεται σε ειδικούς κανόνες σχετικά με το έννομο συμφέρον του αιτούντα.

Ειδική κατηγορία αποτελούν οι πληροφοριοδότες (ή αλλιώς μάρτυρες) δημοσίου συμφέροντος (ο επίσημος όρος στα αγγλικά είναι “whistleblowers”, βλ. περισσότερα εδώ). Πρόκειται για τα πρόσωπα εκείνα που εργάζονται σε έναν δημόσιο ή ιδιωτικό οργανισμό, ή που έρχονται σε επαφή με έναν τέτοιο οργανισμό στο πλαίσιο των εργασιακών δραστηριοτήτων τους, και ανακαλύπτουν απειλές ή βλάβη για το δημόσιο συμφέρον που ανακύπτουν στο πλαίσιο αυτό, και αφορούν -μεταξύ άλλων- στους τομείς της προστασίας του περιβάλλοντος, της προστασίας από την ακτινοβολία και πυρηνική ενέργεια, τη δημόσια υγεία, την προστασία καταναλωτών κ.λπ. Η οδηγία (ΕΕ) 2019/1937 προβλέπει ειδικούς κανόνες για τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προστασίας των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της ΕΕ, ιδίως έναντι αντιποίνων, με απώτερο σκοπό την ενίσχυση της επιβολής του δικαίου και των πολιτικών της ΕΕ. Τα κράτη μέλη όφειλαν να μεταφέρουν τις προβλέψεις της οδηγίας στο εθνικό δίκαιο έως τις 17 Δεκεμβρίου 2021. Η Ελλάδα ενσωμάτωσε την ως άνω οδηγία στην εθνική έννομη τάξη με το ν. 4990/2022 (Α’ 210) για την προστασία προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις ενωσιακού δικαίου.

Βλ. τις σχετικές διατάξεις των άρθ. 24 επ. του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας, και της οδηγίας (EE) 2019/1937 σχετικά με την προστασία των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης.

Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος είναι συνταγματική υποχρέωση του Κράτους εν γένει, και όλων των οργάνων αυτού. Οι περιβαλλοντικές παραβάσεις αφορούν σε όλο το πεδίο δράσης της δημόσιας διοίκησης (αφορούν στο χερσαίο, τον παράκτιο και το θαλάσσιο χώρο, περιοχές εντός και εκτός σχεδίου, εντός ή εκτός δασών, δασικών εκτάσεων και λοιπών προστατευόμενων περιοχών κ.λπ.) και ως εκ τούτου υπάγονται στην αρμοδιότητα περισσότερων υπηρεσιών του Κράτους (κεντρική και αποκεντρωμένη διοίκηση, τοπική αυτοδιοίκηση α’ και β’ βαθμού, φορείς της γενικής κυβέρνησης (βλ. εδώ), ανεξάρτητες αρχές, δικαστική εξουσία κ.λπ.). Το εθνικό δίκαιο διέπεται από πληθώρα γενικών και ειδικών διατάξεων σχετικά με τις αρμόδιες αρχές, ενώ είναι ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο οι αρμοδιότητες αυτές να είναι συντρέχουσες.

Οι πολίτες γίνονται συχνά αυτόπτες μάρτυρες περιστατικών διακινδύνευσης περιβαλλοντικών αγαθών που χρήζουν άμεσης ανταπόκρισης από τα κρατικά όργανα για να αποφευχθεί η πρόκληση περιβαλλοντικής ζημίας. Στις περιπτώσεις αυτές πρώτα θα πρέπει να ενημερώνονται οι αρμόδιες υπηρεσίες άμεσης δράσης (οικείες αστυνομικές, πυροσβεστικές και λιμενικές αρχές, οι δασικές υπηρεσίες κ.λπ.), οι οποίες έχουν προανακριτικά καθήκοντα, μπορούν να τεκμηριώσουν την παράβαση και να την αναχαιτίσουν.

Οι αρμόδιες αρχές για τη διεξαγωγή περιβαλλοντικών επιθεωρήσεων (τακτικών και έκτακτων) είναι καταρχήν: (α) η Γενική Διεύθυνση του Σώματος Επιθεωρητών και Ελεγκτών του ΥΠΕΝ (βλ. εδώ), (β) η αδειοδοτούσα αρχή κατά τη διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης (δηλ. είτε η Δ/νση Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης του ΥΠΕΝ, είτε η Δ/νση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, ή η Δ/νση Ανάπτυξης της Περιφέρειας ανάλογα με την κατηγορία στην οποία υπάγεται το έργο ή δραστηριότητα), (γ) οι αρμόδιες υπηρεσίες των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων (Δ/νση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού, Δ/νση Δασών, Δ/νση Υδάτων κ.λπ.) και των Περιφερειών (Δ/νση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού) σε έργα και δραστηριότητες της χωρικής αρμοδιότητάς τους, ανεξαρτήτως της κατηγορίας του έργου ή της δραστηριότητας, (δ) τα Κλιμάκια Ελέγχου Ποιότητας Περιβάλλοντος (Κ.Ε.Π.ΠΕ.) των Περιφερειών σε έργα και δραστηριότητες της χωρικής αρμοδιότητάς τους, (ε) οι Περιβαλλοντικοί Ελεγκτές ενεργούντες κατόπιν εντολής των αμέσως προαναφερόμενων ελεγκτικών υπηρεσιών.

Επιπλέον, αρμόδιες για τη διεξαγωγή ελέγχων και την επιβολή κυρώσεων είναι και διευθύνσεις άλλων υπουργείων (π.χ. το Λιμενικό Σώμα του Υπουργείου Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής για παραβάσεις στον παράκτιο και τον θαλάσσιο χώρο, οι Κτηματικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Οικονομικών για περιβαλλοντικές παραβάσεις στον αιγιαλό και την παραλία κ.λπ.). Ειδικές διατάξεις προβλέπουν επίσης τις αρμοδιότητες των υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης α’ και β’ βαθμού (π.χ. υπηρεσίες δόμησης των δήμων για πολεοδομικές παραβάσεις, αρμοδιότητες των δήμων επί αστικών στερεών αποβλήτων κ.λπ.). Στην τοπική αυτοδιοίκηση α’ βαθμού προβλέπεται επίσης ο θεσμός του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης, ο οποίος δέχεται καταγγελίες άμεσα θιγόμενων πολιτών και επιχειρήσεων για κακοδιοίκηση των υπηρεσιών του δήμου, των νομικών του προσώπων και των επιχειρήσεών του και διαμεσολαβεί προκειμένου να επιλυθούν τα σχετικά προβλήματα. Ειδικής αναφοράς χρήζει και το Συντονιστικό Γραφείο Αντιμετώπισης Περιβαλλοντικών Ζημιών (ΣΥΓΑΠΕΖ), το οποίο υπάγεται απευθείας στον υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας και είναι αρμόδιο για την πρόληψη και την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών.

Οι περιοχές προστασίας και διατήρησης της βιοποικιλότητας, της φύσης και του τοπίου (προστατευόμενες περιοχές) υπάγονται στην αρμοδιότητα περισσότερων φορέων της δημόσιας διοίκησης που συγκροτούν το Εθνικό Σύστημα Διακυβέρνησης της πολιτικής για τις προστατευόμενες περιοχές (άρθ. 26 ν. 4685/2020, Α’ 92). Σε κεντρικό επίπεδο κομβικός είναι ο ρόλος του ΥΠΕΝ και του ν.π.ι.δ. Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), ενώ σε περιφερειακό επίπεδο διαρθρώνεται από τις Μονάδες Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών (ΜΔΠΠ), τις Αποκεντρωμένες Διοικήσεις και τους οτα α’ και β’ βαθμού.

Η Ανεξάρτητη Αρχή του Συνηγόρου του Πολίτη είναι επίσης αρμόδια για τη μεσολάβηση μεταξύ δημόσιας διοίκησης και διοικουμένων σε υποθέσεις παραβίασης της περιβαλλοντικής και πολεοδομικής νομοθεσίας, και εν γένει υποβάθμισης του φυσικού και οικιστικού περιβάλλοντος και λαμβάνει αναφορές πολιτών. Τέλος, η Ανεξάρτητη Αρχή της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας είναι αρμόδια για την ενίσχυση της διαφάνειας, της ακεραιότητας και της λογοδοσίας στη δράση των κυβερνητικών οργάνων, διοικητικών αρχών, κρατικών φορέων, και δημοσίων οργανισμών και την πρόληψη, αποτροπή, εντοπισμό και αντιμετώπιση των φαινομένων και των πράξεων απάτης και διαφθοράς στη δράση των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων και οργανισμών. Από την έναρξη ισχύος του ιδρυτικού νόμου της Εθνικής Αρχής Διαφάνειας καταργήθηκαν περισσότεροι φορείς και μεταφέρθηκαν οι αρμοδιότητές τους στην Ανεξάρτητη Αρχή, όμως η Γενική Δ/νση του Σώματος Επιθεωρητών και Ελεγκτών του ΥΠΕΝ δεν συμπεριελήφθη στους φορείς αυτούς, γεγονός που θα απέδιδε λειτουργική ανεξαρτησία σε αυτή την κομβικής σημασίας δημόσια υπηρεσία.

Μπορείτε να συμβουλεύεστε τα οργανογράμματα των αρμόδιων υπηρεσιών προτού να υποβάλετε την αναφορά σας προκειμένου να ενημερώνεστε για τα αρμόδια τμήματα στα οποία θα πρέπει να απευθυνθείτε. Σε περίπτωση, ωστόσο, που απευθυνθείτε σε αναρμόδια αρχή, αυτή υποχρεούται να σας ενημερώσει για την αναρμοδιότητά της και να παραπέμψει την αναφορά σας στην αρμόδια αρχή (βλ. άρθ. 25 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας).

Βλ. σχετικές διατάξεις των άρθ. 24 Συντάγματος, άρθ. 20 ν. 4014/2011 (Α’ 209), όπως ισχύει, άρθ. 31 και 245 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, όπως ισχύει, άρθ. 289 και 290 του Δασικού Κώδικα, όπως ισχύει, άρθ. 38 παρ. 3 και 4 του ν. 1845/1989 (Α’ 102), όπως ισχύει, άρθ. 77 παρ. 3 και 97Α ν. 3852/2010 (Α’ 87), όπως ισχύει, άρθ. 228 ν. 4555/2018 (Α’ 133), όπως ισχύει, άρθ. 6 π.δ. 149/2009 (Α’ 190), άρθ. 26, 27 και 34 ν. 4685/2020 (Α’ 92), άρθ. 82 επ. ν. 4622/2019 (Α’ 133).

Προτού υποβάλετε την αναφορά σας, ενδείκνυται να αναζητήσετε περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το καθεστώς που διέπει την περιοχή, ή το συγκεκριμένο έργο ή δραστηριότητα. Χρήσιμα εργαλεία στη διάθεση των πολιτών αποτελούν η ιστοσελίδα ΔΙΑΥΓΕΙΑ (βλ. εδώ) για την αναζήτηση διοικητικών πράξεων που έχουν εκδοθεί από το 2011 και εφεξής, και το Εθνικό Τυπογραφείο που εκδίδει την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (βλ. εδώ) για την αναζήτηση της νομοθεσίας.

Είναι σημαντικό η αναφορά σας να είναι τεκμηριωμένη, μνημονεύοντας σαφώς τα πραγματικά περιστατικά και υποβάλλοντας υποστηρικτικά έγγραφα (π.χ. φωτογραφίες, αεροφωτογραφίες, δημόσια ή ιδιωτικά έγγραφα που αποδεικνύουν την ευθύνη προσώπων, πολεοδομικά σχέδια, εργαστηριακά αποτελέσματα από το Γενικό Χημείο του Κράτους που αφορούν σε ρύπανση του εδάφους ή των υδάτων) που μπορούν να συνδράμουν στο έργο των αρχών για τη στοιχειοθέτηση της περιβαλλοντικής παράβασης ή ζημίας που τυχόν προκλήθηκε. Ωστόσο, για την καλύτερη τεκμηρίωση τυχόν περιβαλλοντικής παράβασης και την πληρότητα του φακέλου της αναφοράς σας, είναι σημαντικό να ενημερώσετε εγκαίρως τις δημόσιες αρχές που είναι αρμόδιες για τη διενέργεια περιβαλλοντικών ελέγχων, ώστε να συμπεριλάβετε την έκθεση αυτοψίας που θα συντάξουν στο φάκελό σας.

Το αίτημα της αναφοράς σας θα διαφοροποιείται ανάλογα με τις αρμοδιότητες της αρχής στην οποία απευθύνεστε. Ενδεικτικά, το αίτημα μπορεί να αφορά α) στην πληροφόρηση σχετικά με το καθεστώς που εφαρμόζεται συγκεκριμένη περιοχή (π.χ. καθεστώς προστασίας) ή στη συγκεκριμένη περίσταση (π.χ. εάν μία μονάδα παραγωγής ενέργειας από καύση βιομάζας διαθέτει περιβαλλοντικούς όρους εν ισχύ) και την κοινοποίηση σχετικών εγγράφων, ή β) τη διενέργεια αυτοψίας και κοινοποίηση της έκθεσης αυτοψίας και των επόμενων ενεργειών αρμοδιότητας της υπηρεσίας στην οποία απευθύνεστε, ή γ) τη διερεύνηση εάν έχει συντελεστεί περιβαλλοντική ζημία και σε περίπτωση θετικής απάντησης την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας (αφορά ιδίως το Συντονιστικό Γραφείο Αντιμετώπισης Περιβαλλοντικών Ζημιών) κ.λπ.